Agya Gurunam Hi Avicharniya Manika Bhag 2 Sanskrit Class 10 Chapter 2 Question Answers – Sanskrit Class 10 NCERT Solutions
Class 10 – कक्षा 10वीं
Sanskrit Manika Bhag 2 – संस्कृत मणिका भाग-2
पाठ 2 – आज्ञा गुरूणां हि अविचारणिया
Agya Gurunam Hi Avicharniya
Agya Gurunam Hi Avicharniya Sanskrit Class 10 Chapter 2 Exercises of the Lesson
पाठ्यपुस्तकस्य अभ्यासः (अनुप्रयोगः)
प्रश्न 1 – एकपदेन संस्कृतभाषया उत्तरत (मौखिक-अभ्यासार्थम्) –
(क) राजपुत्राः प्रासादे कैः सह क्रीडन्ति स्म?
उत्तर – वानरैः।
(ख) राजगृहे कीदृशं मेषयूथम् आसीत्?
उत्तर – बालवाहनयोग्यम्।
(ग) जिह्वालोलुपतया मेषः कुत्र प्रविशति स्म?
उत्तर – महानसम्।
(घ) के पाकशालां प्रविष्टं मेषं ताडयन्ति स्म?
उत्तर – सूपकाराः।
(ङ) केन जाज्वल्यमानशरीरः मेषः अश्वशालां प्रविशति?
उत्तर – वह्निना।
(च) मेषस्य क्षितौ प्रलुठतः तृणेषु काः समुत्थिताः?
उत्तर – वह्निज्वालाः।
(छ) किमर्थम् अश्वाः इतस्ततः अधावन्?
उत्तर – प्राणत्राणाय।
(ज) केषां वह्निदोषः कपीनाम् मेदसा शाम्यति?
उत्तर – अश्वानाम्।
(झ) कस्य आदेशं श्रुत्वा सर्वे कपयः भयत्रस्ताः जाताः?
उत्तर – राज्ञः।
(ञ) केषाम् आज्ञा अविचारणीया भवति?
उत्तर – गुरूणाम्।
प्रश्न 2 – अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –
यथा – कथनम् – राजपुत्राः वानरयूथं भोज्यपदार्थैः पुष्टिं नयन्ति स्म।
प्रश्नः – राजपुत्राः वानरयूथं कैः पुष्टिं नयन्ति स्म?
(क) अश्वाः प्राणत्राणाय इतस्ततः अधावन्।
प्रश्नः – अश्वाः किमर्थम् इतस्ततः अधावन्?
(ख) राजा वैद्यान् आहूय अश्वरक्षार्थम् अपृच्छत्।
प्रश्नः – राजा कान् आहूय अश्वरक्षार्थम् अपृच्छत्?
(ग) सूपकारेण मेषः अर्धज्वलितकाष्ठेन ताडितः।
प्रश्नः – सूपकारेण मेषः केन ताडितः?
(घ) प्राज्ञः कलहयुक्तम् गृहं दूरतः परिवर्जयेत्।
प्रश्नः – कः कलहयुक्तम् गृहं दूरतः परिवर्जयेत्?
(ङ) सूर्योदये तमः नश्यति।
प्रश्नः – सूर्योदये किम् नश्यति?
(च) ज्वलन् मेषः अश्वशालां प्रविशति।
प्रश्नः – ज्वलन् मेषः कुत्र प्रविशति?
प्रश्न 3 – पूर्णवाक्येन उत्तरत –
(क) जिह्वालोलुपतया मेषः अहर्निशं किं करोति स्म?
उत्तराणि- जिह्वालोलुपतया मेषः महानसं प्रविश्य यत् पश्यति तद् भक्षयति।
(ख) सूपकाराः मेषं कैः वस्तुभिः ताडयन्ति स्म?
उत्तराणि- सूपकाराः मेषं काष्ठेन, मृण्मयेन, भाजनेन, कांस्य-ताम्र-पात्रेण च ताडयन्ति स्म।
(ग) मेषस्य सूपकाराणां च कलहम् अवेक्ष्य वानरयूथपतिः किम् अचिन्तयत्?
उत्तराणि- मेषस्य सूपकाराणां च कलहम् अवेक्ष्य वानरयूथपतिः अचिन्तयत् -"एतेषां कलहो न वानराणां हिताय।"
(घ) मदोद्धताः कपयः वानरयूथपतिं किम् अवदन्?
उत्तराणि- मदोद्धताः कपयः वानरयूथपतिं अवदन्-"भो! किमिदमुच्यते? वयं स्वर्ग समानोपभोगान् विहाय वनं न गमिष्यामः।
(ङ) सविषादः राजा वैद्यान् आहूय किम् अकथयत्?
उत्तराणि- राजा अकथयत्-"हा! दग्धाः मे घोटकाः कथं रक्षणीयाः? सपदि उपायः क्रियताम्।"
(च) राजादेशं श्रुत्वा भयत्रस्ताः कपयः किम् अचिन्तयन्?
उत्तराणि- राजादेशं श्रुत्वा भयत्रस्ताः कपयः अचिन्तयन् -"हा! हताः वयम्। अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः।"
(छ) केषां उपदेशाः नैव अवधीरणीयाः?
उत्तराणि- ये गुरुजनोपदेशान् अवधीरयान्ति तेषाम् उपदेशाः नैव अवधीरणीयाः।
(ज) नरः कीदृशं गृहं दूरतः परिवर्जयेत्?
उत्तराणि- यस्मिन् गृहे अकारणं कलह भवेत् तद्गृहं नरः दूरतः परिवर्जयेत्।
प्रश्न 4 – कोष्ठकात् शुद्धं रूपं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत –
यथा – एकः मेषः जिह्वालोलुपतया महानसं प्रविशति स्म। (वानरः/अश्वः/मेषः)
(क)मेषेण सह _______________ कलहः वानराणां विनाशकारकः अभवत्। (राज्ञाम्/सूपकाराणाम्/अश्वानाम्)
(ख) वह्निना जाज्वल्यमानशरीरः मेषः _____________ प्रविश्य भूमौ अलुठत्। (राजभवनम्/महानसम्/हयशालाम्)
(ग) प्राज्ञः __________ हम्र्याणि परिवर्जयेत्। (कुकर्मान्तानि/कलहान्तानि/कुराजान्तानि)
(घ) नृपतेः पुत्राः __________ सह क्रीडन्ति स्म। (अश्वैः/मेषैः/वानरैः)
(ङ) यूथपतेः वचनम् __________ मत्वा कपयः प्रहसन्। (अप्रियं/प्रियं/हितकरम्)
(च) _________ रसनास्वादलुब्धाः आसन्। (पाचकाः/मेषाः/कपयः)
(छ) मर्कटैः ___________ अवधीरिताः। (राजादेशाः/गुरुजनोपदेशाः/सूपकारादेशाः)
उत्तराणि-
(क) मेषेण सह सूपकाराणाम् कलहः वानराणां विनाशकारकः अभवत्। (राज्ञाम्/सूपकाराणाम्/अश्वानाम्)
(ख) वह्निना जाज्वल्यमानशरीरः मेषः हयशालाम् प्रविश्य भूमौ अलुठत्। (राजभवनम्/महानसम्/हयशालाम्)
(ग) प्राज्ञः कलहान्तानि हम्र्याणि परिवर्जयेत्। (कुकर्मान्तानि/कलहान्तानि/कुराजान्तानि)
(घ) नृपतेः पुत्राः वानरैः सह क्रीडन्ति स्म। (अश्वैः/मेषैः/वानरैः)
(ङ) यूथपतेः वचनम् अप्रियं मत्वा कपयः प्रहसन्। (अप्रियं/प्रियं/हितकरम्)
(च) कपयः रसनास्वादलुब्धाः आसन्। (पाचकाः/मेषाः/कपयः)
(छ) मर्कटैः गुरुजनोपदेशाः अवधीरिताः। (राजादेशाः/गुरुजनोपदेशाः/सूपकारादेशाः)
प्रश्न 5 – अधोलिखितानां पङ्कतिनाम् शुद्धं भावार्थं (√) चिह्नेन चिह्नीक्रियताम्-
(क) एतेषां कलहः न वानराणां हिताय अर्थात् –
(i) मेषस्य सूपकारैः सह दैनन्दिनः कलहः वानराणां विनाशकारणं भविष्यति।
(ii) एतेषां वानराणां पारस्परिकः विवादः जनानां हिताय न अस्ति।
(iii) वानरेभ्यः हितकरम् एतत् यत् ते जनैः सह कलहं न कुर्युः।
उत्तराणि – (i) मेषस्य सूपकारैः सह दैनन्दिनः कलहः वानराणां विनाशकारणं भविष्यति।
(ख) तद्गृहं जीवितं वाञ्छन् दूरतः परिवर्जयेत् अर्थात् –
(i) यस्मिन् गृहे महान् कोलाहलः वर्तते, धनम् इच्छन् नरः तस्मात् दूरे गृहनिर्माणं कुर्यात्।
(ii) यत्र गृहे नित्यं सुखमयं जीवनम् अस्ति, तद्गृहं दूरतः अपि न परिवर्जितव्यम्, तत्रैव वस्तव्यम्।
(iii) यस्मिन् गृहे नित्यं विवादः भवति, नरः सुखेन जीवितुम् तत् गृहं कदापि न प्रविशेत्, तद् दूरतः एव परिवर्जयेत्।
उत्तराणि – (iii) यस्मिन् गृहे नित्यं विवादः भवति, नरः सुखेन जीवितुम् तत् गृहं कदापि न प्रविशेत्, तद् दूरतः एव परिवर्जयेत्।
(ग) रसनास्वादलुब्धाः यूयम् अस्य कुपरिणामं न जानीथ अर्थात् –
(i) जिह्वास्वाद्लोभेन मेषः महानसप्रवेशस्य दुष्परिणामं न जानाति, अतः अवश्यमेव दण्डं प्राप्स्यति।
(ii) यूयम् सर्वे वानराः जिह्वास्वादवशाः लोलुपाः, अतः अस्य क्षणिकसुखस्य दुष्परिणामं न अवगच्छथ यत् अनेन युष्माकं विनाशः भविष्यति।
(iii) रसनास्वादेन लुब्धाः जनाः लोभस्य दुरन्तं न जानन्ति। तेषाम् लोभवृत्तिः तेभ्यः विनाशकारिणी भविष्यति।
उत्तराणि – (ii) यूयम् सर्वे वानराः जिह्वास्वादवशाः लोलुपाः, अतः अस्य क्षणिकसुखस्य दुष्परिणामं न अवगच्छथ यत् अनेन युष्माकं विनाशः भविष्यति।
(घ) हा हन्त! हताः वयम्। अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः अर्थात् –
(i) घोटकाः चिन्तयन्ति -"अस्माभिः स्वस्वामिनः आज्ञापालनं न कृतम् अतः वयं दण्डिताः भविष्यामः।
(ii) सूपकाराः दुखिनः भवन्ति -"स्वराजादेशस्य पालनं न कृतम् अस्माभिः अतः वयं दण्डिताः भविष्यामः।
(iii) वानराः पश्चात्तापं कुर्वन्ति -"स्वगुरुजनस्य यूथपतेः उपदेशानाम् अस्माभिः अवहेलना कृता अतः वयं विनाशोन्मुखः।"
उत्तराणि – (iii) वानराः पश्चात्तापं कुर्वन्ति -"स्वगुरुजनस्य यूथपतेः उपदेशानाम् अस्माभिः अवहेलना कृता अतः वयं विनाशोन्मुखः।"
प्रश्न 6 – पाठात् समुचितं वाक्यं विचित्य चित्रस्य अधः लिखत –
|
(1) ————————————– |
|
(2) |
|
(3) |
उत्तराणि –
|
(i) ज्वाल्मालाकुलाः अश्वाः प्राणत्राणाय इतस्ततः अधावन्। |
|
(ii) सूपाकारेण महानशं प्रविष्टः मेषः अर्धज्वलितम् काष्ठेन् ताडितः। |
|
(iii) सूपकाराणाम् मेषेण सह कलहः नूनं भवतां विनाशकारणं भविष्यति। |
प्रश्न 7 – घटनाक्रमानुसारम् अधोलिखितानि वाक्यानि पुनः लेखनीयानि –
(क) सूपकारैः नित्यं ताडितं मेषं दृष्ट्वा वानरयूथपः वानरान् राजभवनं त्यक्तुम् अकथयत्।
(ख) राजा राजवैद्यं आहूय अश्वरक्षायै न्यवेदयत्।
(ग) भूपतेः चन्द्रस्य पुत्राः वानरान् भोज्यपादार्थैः पुष्टिं नयन्ति स्म।
(घ) ज्वलन् स मेषः अश्वशालां प्रविष्टः। परिणामतः दग्धाः अश्वाः प्राणत्राणाय अधावन्।
(ङ) भयत्रस्ताः कपयः गुरुजनोपदेशस्य अवधीरणातः पश्चात्तापं कृतवन्तः।
(च) अन्यस्मिन् अहनि स मेषः सूपकारेण अर्धज्वलितकाष्ठेन ताडितः।
(छ) राजगृहे बालवाहनयोग्यः मेषः जिह्वालोलुपतया महानसं प्रविश्य भोजनं खादति स्म।
(ज) रसनास्वादलुब्धाः मदोद्धताः मर्कताः तद् राजभवनं त्यक्तुं न स्वीकृतवन्तः।
उत्तराणि –
1- (ग) भूपतेः चन्द्रस्य पुत्राः वानरान् भोज्यपादार्थैः पुष्टिं नयन्ति स्म।
2- (छ) राजगृहे बालवाहनयोग्यः मेषः जिह्वालोलुपतया महानसं प्रविश्य भोजनं खादति स्म।
3- (क) सूपकारैः नित्यं ताडितं मेषं दृष्ट्वा वानरयूथपः वानरान् राजभवनं त्यक्तुम् अकथयत्।
4- (ज) रसनास्वादलुब्धाः मदोद्धताः मर्कताः तद् राजभवनं त्यक्तुं न स्वीकृतवन्तः।
5- (च) अन्यस्मिन् अहनि स मेषः सूपकारेण अर्धज्वलितकाष्ठेन ताडितः।
6- (घ) ज्वलन् स मेषः अश्वशालां प्रविष्टः। परिणामतः दग्धाः अश्वाः प्राणत्राणाय अधावन्।
7- (ख) राजा राजवैद्यं आहूय अश्वरक्षायै न्यवेदयत्।
8- (ङ) भयत्रस्ताः कपयः गुरुजनोपदेशस्य अवधीरणातः पश्चात्तापं कृतवन्तः।
प्रश्न 8 – अधोलिखितानि वाक्यानि कः कथयति? कं प्रति कथयति?
|
कथनम् |
कः |
कम् |
यथा |
मेषेण सह पाचकानां कलहः अस्माकं विनाशकारकः नूनम्। |
वानरयूथपतिः |
कपीन् |
(क) |
वयं स्वर्गसदृशान् भोगान् विहाय अटव्यां कषायकटुरूक्षफ़लानि नैव भक्षिष्यामः। |
————– |
————– |
(ख) |
रसनास्वादलुब्धाः यूयम् अस्य सुखस्य कुपरिणांम न जानीथ। |
————– |
————– |
(ग) |
हा! दग्धाः मे घोटकाः। कथं रक्षणीयाः। |
————– |
————– |
(घ) |
‘हताः वयम्। अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः।’ |
————– |
————– |
उत्तराणि –
|
कथनम् |
कः |
कम् |
यथा |
मेषेण सह पाचकानां कलहः अस्माकं विनाशकारकः नूनम्। |
वानरयूथपतिः |
कपीन् |
(क) |
वयं स्वर्गसदृशान् भोगान् विहाय अटव्यां कषायकटुरूक्षफ़लानि नैव भक्षिष्यामः। |
कपयः |
वानरयूथपतिम् |
(ख) |
रसनास्वादलुब्धाः यूयम् अस्य सुखस्य कुपरिणांम न जानीथ। |
वानरयूथपतिः |
वानरान् |
(ग) |
हा! दग्धाः मे घोटकाः। कथं रक्षणीयाः। |
राजा |
वैद्यान् |
(घ) |
‘हताः वयम्। अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः।’ |
वानराः |
आत्मानम् |
प्रश्न 9 – अधोलिखितपदानां मूलशब्दं विभक्तिं वचनं लिङ्गं च लिखत –
|
पदम् |
मूलशब्दः |
विभक्तिः |
वचनम् |
लिङ्गम् |
यथा |
नगरे |
नगर |
सप्तमी |
एकवचनम् |
नपुसकलिङ्गम् |
(क) |
सूपकाराणाम् |
————— |
————— |
————— |
————— |
(ख) |
भोज्यपदार्थैः |
————— |
————— |
————— |
————— |
(ग) |
महानसम् |
————— |
————— |
————— |
————— |
(घ) |
वेदनया |
————— |
————— |
————— |
————— |
(ङ) |
हम्र्याणि |
————— |
————— |
————— |
————— |
(च) |
वह्निना |
————— |
————— |
————— |
————— |
(छ) |
प्राणत्राणाय |
————— |
————— |
————— |
————— |
(ज) |
भूमौ |
————— |
————— |
————— |
————— |
(झ) |
कपयः |
————— |
————— |
————— |
————— |
उत्तराणि –
|
पदम् |
मूलशब्दः |
विभक्तिः |
वचनम् |
लिङ्गम् |
यथा |
नगरे |
नगर |
सप्तमी |
एकवचनम् |
नपुन्सकलिङ्गम् |
(क) |
सूपकाराणाम् |
सूपकार |
षष्ठी |
बहुवचनम् |
पुल्लिङ्गम् |
(ख) |
भोज्यपदार्थैः |
भोज्यपदार्थ |
तृतीया |
बहुवचनम् |
पुल्लिङ्गम् |
(ग) |
महानसम् |
महानस |
द्वितीया |
एकवचनम् |
पुल्लिङ्गम् |
(घ) |
वेदनया |
वेदना |
तृतीया |
एकवचनम् |
स्त्रीलिङ्गम् |
(ङ) |
हम्र्याणि |
हंर्य |
प्रथमा/द्वितीया |
बहुवचनम् |
नपुन्सकलिङ्गम् |
(च) |
वह्निना |
वह्नि |
तृतीया |
एकवचनम् |
पुल्लिङ्गम् |
(छ) |
प्राणत्राणाय |
प्राणत्राण |
चतुर्थी |
एकवचनम् |
नपुन्सकलिङ्गम् |
(ज) |
भूमौ |
भूमि |
सप्तमी |
एकवचनम् |
स्त्रीलिङ्गम् |
(झ) |
कपयः |
कपि |
प्रथमा |
बहुवचनम् |
पुल्लिङ्गम् |
प्रश्न 10 – ‘क’ स्तम्भे विशेषणपदानि ‘ख’ स्तम्भे च विशेष्यपदानि दत्तानि, तेषां समुचितमेलनं कुरुत –
‘क’ स्तम्भः |
‘ख’ स्तम्भः |
(i) कुवाक्यान्तम् |
(क) मेषः |
(ii) मदोद्धताः |
(ख) यशः |
(iii) ऊर्णाप्रचुरः |
(ग) हंर्याणि |
(iv) कुराजान्तानि |
(घ) यूथपतिः |
(v) मृण्मयम् |
(ङ) कपयः |
(vi) कलहान्तानि |
(च) राष्ट्राणि |
(vii) साश्रुनयनः |
(छ) सौहृदम् |
(viii) कुकर्मान्तम् |
(ज) भाजनम् |
उत्तराणि –
‘क’ स्तम्भः |
‘ख’ स्तम्भः |
(i) कुवाक्यान्तम् |
(छ) सौहृदम् |
(ii) मदोद्धताः |
(ङ) कपयः |
(iii) ऊर्णाप्रचुरः |
(क) मेषः |
(iv) कुराजान्तानि |
(च) राष्ट्राणि |
(v) मृण्मयम् |
(ज) भाजनम् |
(vi) कलहान्तानि |
(ग) हंर्याणि |
(vii) साश्रुनयनः |
(घ) यूथपतिः |
(viii) कुकर्मान्तम् |
(ख) यशः |
प्रश्न 11- (अ) रेखाङ्कितानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि? समक्षं प्रदत्तस्थाने लिखत –
यथा |
अस्माकं विनाशकारकः भविष्यति। |
वानरेभ्यः |
(क) |
तस्य पुत्राः वानरैः सह क्रीडन्ति स्म। |
————— |
(ख) |
एतेषां कलहः न वानराणां हिताय। |
————— |
(ग) |
सर्वेषां संक्षयः न भवेत्। |
————— |
(घ) |
वयम् अटव्यां रूक्षफ़लानि नैव भक्षयिष्यामः। |
————— |
(ङ) |
अहं तु वनं गच्छामि। |
————— |
(च) |
हा! दग्धाः मे घोटकाः। |
————— |
(छ) |
अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः। |
————— |
(ज) |
यूयम् अस्य कुपरिणामं न जानीथ। |
————— |
उत्तराणि –
यथा |
अस्माकं विनाशकारकः भविष्यति। |
वानरेभ्यः |
(क) |
तस्य पुत्राः वानरैः सह क्रीडन्ति स्म। |
चन्द्राय |
(ख) |
एतेषां कलहः न वानराणां हिताय। |
मेषाय सूपकारेभ्यः च |
(ग) |
सर्वेषां संक्षयः न भवेत्। |
कपिभ्यः |
(घ) |
वयम् अटव्यां रूक्षफ़लानि नैव भक्षयिष्यामः। |
कपिभ्यः |
(ङ) |
अहं तु वनं गच्छामि। |
यूथपतये |
(च) |
हा! दग्धाः मे घोटकाः। |
चन्द्राय |
(छ) |
अवधीरिताः अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः। |
वानरेभ्यः |
(ज) |
यूयम् अस्य कुपरिणामं न जानीथ। |
वानरेभ्यः |
(आ) कोष्ठकात् समुचितं पदं विचित्य रिक्तस्थानानि पूरयत –
(क) ____________ नगरे चन्द्रः भूपतिः प्रतिवसति स्म। (कस्याञ्चित्/कस्मिन्श्चित्)
(ख) ____________ एव राजगृहे मेषयूथम् अपि आसीत्। (तस्य/तस्मिन्)
(ग) ____________ अहनि स मेषः महानसं प्रविशति। (अन्यस्मिन्/पूर्वस्मिन्)
(घ) ____________ क्षितौ प्रलुठतः तृणेषु अग्निज्वालाः समुत्थिताः। (तस्याः/तस्य)
(ङ) ____________ भयत्रस्ताः कपयः अचिन्तयन्। (सर्वाः/सर्वे)
उत्तराणि –
(क) कस्मिन्श्चित् नगरे चन्द्रः भूपतिः प्रतिवसति स्म। (कस्याञ्चित्/कस्मिन्श्चित्)
(ख) तस्मिन् एव राजगृहे मेषयूथम् अपि आसीत्। (तस्य/तस्मिन्)
(ग) अन्यस्मिन् अहनि स मेषः महानसं प्रविशति। (अन्यस्मिन्/पूर्वस्मिन्)
(घ) तस्य क्षितौ प्रलुठतः तृणेषु अग्निज्वालाः समुत्थिताः। (तस्याः/तस्य)
(ङ) सर्वे भयत्रस्ताः कपयः अचिन्तयन्। (सर्वाः/सर्वे)
प्रश्न 12 – अधः समस्तपदानां विग्रहाः दत्ताः। उदाहरणम् अनुसृत्य समस्त्पदानि लिखत –
|
विग्रहाः |
समस्तपदानि |
|
यथा |
मेषाणां मध्ये |
मेषमध्ये |
(षष्ठीतत्पुरुषः) |
|
वानराणां हिताय |
————— |
————— |
|
प्राणानां त्राणाय |
————— |
————— |
|
कपीनां मेदसा |
————— |
————— |
|
राज्ञः आदेशम् |
————— |
————— |
|
जिह्वायाः लोलुपतया |
————— |
————— |
|
अश्वानां नाशः |
————— |
————— |
|
यूथस्य पतिः |
————— |
————— |
उत्तराणि –
|
विग्रहाः |
समस्तपदानि |
|
यथा |
मेषाणां मध्ये |
मेषमध्ये |
(षष्ठीतत्पुरुषः) |
|
वानराणां हिताय |
वानरहिताय |
षष्ठीतत्पुरुषः |
|
प्राणानां त्राणाय |
प्राणत्राणाय |
षष्ठीतत्पुरुषः |
|
कपीनां मेदसा |
कपिमेदसा |
षष्ठीतत्पुरुषः |
|
राज्ञः आदेशम् |
राजादेशम् |
षष्ठीतत्पुरुषः |
|
जिह्वायाः लोलुपतया |
जिह्वालोलुपतया |
षष्ठीतत्पुरुषः |
|
अश्वानां नाशः |
अश्वनाशः |
षष्ठीतत्पुरुषः |
|
यूथस्य पतिः |
यूथपतिः |
षष्ठीतत्पुरुषः |
प्रश्न 13 – (अ) स्थूलाङ्कित-कर्तृपदे तृतीयाविभक्तिं प्रयुज्य कर्मवाच्ये रिक्तस्थानानि पूरयत –
|
|
कर्तृवाच्यम् |
कर्मवाच्यम् |
यथा |
|
वानरयूथपतिः उक्तवान् |
वानरयूथपतिना उक्तम्। |
|
(क) |
अश्वाः प्राणत्राणाय इतस्ततः धावितवन्तः। |
(क) _____ प्राणत्राणाय इतस्ततः धावितम्। |
|
(ख) |
राजादेशं श्रुत्वा कपयः चिन्तितवन्तः। |
(ख) राजादेशं श्रुत्वा _______ चिन्तितम्। |
|
(ग) |
सूपकाराः मेषं काष्ठेन ताडितवन्तः। |
(ग) _______ मेषं काष्ठेन ताडितः। |
|
(घ) |
कपयः प्रहस्य तम् उक्तवन्तः। |
(घ) _________ प्रहस्य तम् उक्तः। |
|
(ङ) |
राजा वैद्यान् आहूय पृष्टवान्। |
(ङ) ________ वैद्यान् आहूय पृष्टाः। |
अत्र परिवर्तितं क्रियारुपम् अपि च ध्यानपूर्वकं दृष्ट्वा परिवर्तनस्य कारणं चिन्तयत।
उत्तराणि –
|
|
कर्तृवाच्यम् |
कर्मवाच्यम् |
यथा |
|
वानरयूथपतिः उक्तवान् |
वानरयूथपतिना उक्तम्। |
|
(क) |
अश्वाः प्राणत्राणाय इतस्ततः धावितवन्तः। |
(क) अश्वैः प्राणत्राणाय इतस्ततः धावितम्। |
|
(ख) |
राजादेशं श्रुत्वा कपयः चिन्तितवन्तः। |
(ख) राजादेशं श्रुत्वा कपिभिः चिन्तितम्। |
|
(ग) |
सूपकाराः मेषं काष्ठेन ताडितवन्तः। |
(ग) सूपकारैः मेषं काष्ठेन ताडितः। |
|
(घ) |
कपयः प्रहस्य तम् उक्तवन्तः। |
(घ) कपिभिः प्रहस्य तम् उक्तः। |
|
(ङ) |
राजा वैद्यान् आहूय पृष्टवान्। |
(ङ) राज्ञा वैद्यान् आहूय पृष्टाः। |
(आ) स्थूलाङ्कितेषु पदेषु प्रथमाविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-
|
कर्मवाच्यम् |
कर्तृवाच्यम् |
यथा |
विद्व्दभिः साधु उक्तम्। |
विद्वान्सः साधु उक्तवन्तः। |
|
(क) स मेषः सूपकारेण ताडितः। |
(क) तं मेषं ______ ताडितवान्। |
|
(ख) वानरयूथपतिना कपिभ्यः हितं वचनं कथितम्। |
(ख) _________ कपिभ्यः हितं वचनं कथितवान्। |
|
(ग) त्वया किमिदम् उक्तम्? |
(ग) _____ किमिदम् उक्तवान्? |
|
(घ) अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः अवधीरिताः। |
(घ) ________ गुरुजनोपदेशान् अवधीरितवन्तः। |
|
(ङ) सपदि भवता उपायः क्रियताम्। |
(ङ) सपदि _____ उपायः करोतु। |
उत्तराणि –
|
|
कर्मवाच्यम् |
कर्तृवाच्यम् |
||
|
विद्व्दभिः साधु उक्तम्। |
विद्वान्सः साधु उक्तवन्तः। |
|
||
|
|
(क) स मेषः सूपकारेण ताडितः। |
(क) तं मेषं सूपकारः ताडितवान्। |
||
|
|
(ख) वानरयूथपतिना कपिभ्यः हितं वचनं कथितम्। |
(ख) वानरयूथपतिः कपिभ्यः हितं वचनं कथितवान्। |
||
|
|
(ग) त्वया किमिदम् उक्तम्? |
(ग) त्वम् किमिदम् उक्तवान्? |
||
|
|
(घ) अस्माभिः गुरुजनोपदेशाः अवधीरिताः। |
(घ) वयम् गुरुजनोपदेशान् अवधीरितवन्तः। |
||
|
|
(ङ) सपदि भवता उपायः क्रियताम्। |
(ङ) सपदि भवान् उपायः करोतु। |
||
प्रश्न 14 – अधः मञ्जूषायां प्रत्येकशब्दस्य त्रीणि समानार्थकानि पदानि दत्तानि तानि चित्राणां समक्षं लिखत –
|
अग्निः, वानरः, घोटकः, भूपतिः, सूपकारः, कपिः, राजा, वह्निः, अश्वः, हयः, मर्कटः, नृपः, अनलः, औदनिकः, पाचकः |
|
——————- |
|
——————- |
|
——————- |
|
——————- |
|
|
उत्तराणि –
|
वानरः |
|
|
|
|
|
|
|
|
