कक्षा -10वीं संस्कृत परीक्षा हेतु पाठ्यक्रम 2025-26 (कोड सं. – 122 )
CBSE Class 10 Sanskrit Syllabus – Every year Central board of Secondary Education (CBSE) conducts Class 10 examinations. Class 10 Sanskrit syllabus and Question Paper pattern is given below. Question paper of Class 10 Sanskrit exam is divided into 4 sections as mentioned below.
CBSE कक्षा -10वीं संस्कृत पाठ्यक्रम – हर वर्ष केंद्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्ड (central board of secondary education ) 10वीं की परीक्षा आयोजित (conducts) करता है। संस्कृत विषय को सभी विद्यार्थी बहुत कठिन विषय समझते हैं ,जबकि असल में ऐसा है नहीं। विद्यार्थियों की कठिनाई को सरल करने के लिए कक्षा 10वीं संस्कृत का पाठ्यक्रम और प्रश्न पत्र प्रारूप निचे दिया गया है। जिससे आपको परीक्षा में अधिकतम अंक प्राप्त करने के लिए बहुत अधिक मेहनत न करनी पड़े और आपको पता हो कि आपने कौन से विषय पर कितनी मेहनत करनी है।
संस्कृतम् (कोड़ नं. 122)
कक्षा – दशमी (2025-26)
कक्षा 10वीं संस्कृत का प्रश्न -पत्र चार (4) भागों में विभाजित होता है –
| भाग | विषय | अंक | |
| 1 | खण्ड ‘क ‘ | अपठित – अवबोधनम् (reading comprehension) | 10 |
| 2 | खण्ड ‘ख ‘ | रचनात्मक – कार्यम् (writing skills) | 15 |
| 3 | खण्ड ‘ग ‘ | अनुप्रयुक्त व्याकरणम् (applied grammar) | 25 |
| 4 | खण्ड ‘घ ‘ | पठित – अवबोधनम् (literature) | 30 |
खण्डानुसारं विषयाः मूल्यभारः च
| क्र.सं. | विषयाः | प्रश्नप्रकाराः | मूल्यभारः |
|
‘क’ खण्डः अपठितावबोधनम् 10 अङ्काः |
|||
| 1. | एकः गद्यांशः
80-100 शब्दपरिमितः |
अति-लघूत्तरात्मकौ
पूर्णवाक्यात्मकौ शीर्षकम् (लघूत्तरात्मकः) भाषिककार्यम् (बहुविकल्पात्मकाः) |
1×2=2
2×2=4 1×1=1 1×3=3 |
| सम्पूर्णभारः | 10 अङ्काः | ||
|
‘ख’ खण्डः रचनात्मककार्यम् 15 अङ्काः |
|||
| 2. | औपचारिकम् अथवा अनौपचारिकं पत्रम्
(मञ्जूषायाः सहायतया पूर्णं पत्रं लेखनीयम्) |
निबन्धात्मकः | ½ x10=5 |
| 3. | चित्रवर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम् | निबन्धात्मकः | 1×5=5 |
| 4. | हिन्दी/ आङ्ग्लभाषातः संस्कृतेन अनुवादः | पूर्णवाक्यात्मकः | 1×5=5 |
| सम्पूर्णभारः | 15 अङ्काः | ||
|
‘ग’ खण्डः अनुप्रयुक्तव्याकरणम् 25 अङ्काः |
|||
| 5. | सन्धिः | लघूत्तरात्मकाः | 1×4=4 |
| 6. | समासः | बहुविकल्पात्मकाः | 1×4=4 |
| 7. | प्रत्ययाः | बहुविकल्पात्मकाः | 1×4=4 |
| 8. | वाच्यप्रकरणम् | बहुविकल्पात्मकाः | 1×3=3 |
| 9. | समयः | लघूत्तरात्मकाः | 1×4=4 |
| 10. | अव्ययपदानि | बहुविकल्पात्मकाः | 1×3=3 |
| 11. | संशोधनकार्यम् | बहुविकल्पात्मकाः | 1×3=3 |
| सम्पूर्णभारः | 25 अङ्काः | ||
|
‘घ’ खण्डः पठितावबोधनम् 30 अङ्काः |
|||
| 12. | गद्यांशः | अति-लघूत्तरात्मकौ
पूर्णवाक्यात्मकौ लघूत्तरात्मकौ (भाषिककार्यम्) |
½ x2=1
1×2=2 1×2=2 |
| 13. | पद्यांशः | अति-लघूत्तरात्मकौ
पूर्णवाक्यात्मकौ लघूत्तरात्मकौ (भाषिककार्यम्) |
½ x2=1
1×2=2 1×2=2 |
| 14. | नाट्यांशः | अति-लघूत्तरात्मकौ
पूर्णवाक्यात्मकौ लघूत्तरात्मकौ (भाषिककार्यम्) |
½ x2=1
1×2=2 1×2=2 |
| 15. | प्रश्ननिर्माणम् | पूर्णवाक्यात्मकाः | 1×4=4 |
| 16. | अन्वयः अथवा भावार्थः | पूर्णवाक्यात्मकाः | 1×4=4 |
| 17. | घटनाक्रमानुसारं वाक्यलेखनम् | पूर्णवाक्यात्मकाः | ½ x8=4 |
| 18. | प्रसङ्गानुकूलम् अर्थलेखनम् | लघूत्तरात्मकाः | 1×3=3 |
| पूर्णभारः | 30 अङ्काः | ||
सम्पूर्णभारः – 80 अङ्काः
संस्कृतपाठ्यक्रमः (कोड़ नं. 122)
कक्षा – दशमी (2024-25)
वार्षिकं मूल्याङ्कनम्
80 अङ्काः
‘क’ खण्डः
अपठितावबोधनम्
(10 अङ्काः)
- एकः अपठितः गद्यांशः (10)
80-100 शब्दपरिमितः गद्यांशः, सरलकथा, वर्णनं वा (2+4+1)
- एकपदेन पूर्णवाक्येन च अवबोधनात्मकं कार्यम्
- शीर्षकलेखनम्
- अनुच्छेद – आधारितं भाषिकं कार्यम्
भाषिककार्याय तत्त्वानि – (3)
- वाक्ये कर्तृ – क्रिया पदचयनम्
- कर्तृ-क्रिया-अन्वितिः
- विशेषण-विशेष्यचयनम्
- पर्याय-विलोमपदचयनम्
‘ख’ खण्डः
रचनात्मककार्यम्
(15 अङ्काः)
- सङ्केताधारितम् औपचारिकम् अथवा अनौपचारिकं पत्रलेखनम् (5)
- चित्राधारितं वर्णनम् अथवा अनुच्छेदलेखनम् (5)
- हिन्दीभाषायाम् आङ्ग्लभाषायां वा लिखितानां पञ्चसरलवाक्यानां संस्कृतभाषायाम् अनुवादः (5)
‘ग’ खण्डः
अनुप्रयुक्तव्याकरणम्
(25 अङ्काः)
- सन्धिकार्यम् (2+2) (4)
- व्यञ्जनसन्धिः – वर्गीयप्रथमवर्णस्य तृतीयवर्णे परिवर्तनम्, प्रथमवर्णस्य पञ्चमवर्णे परिवर्तनम्
- विसर्गसन्धिः – विसर्गस्य उत्वम्, रत्वम्, विसर्गलोपः, विसर्गस्य स्थाने स्, श्, ष्
- समासः – वाक्येषु समस्तपदानां विग्रहः विग्रहपदानां च समासः (1+1+1+1) (4)
- तत्पुरुषः – विभक्तिः
- बहुव्रीहिः
- अव्ययीभावः (अनु, उप, सह, निर्, प्रति, यथा)
- द्वन्द्वः (केवलम् इतरेतरः)
- प्रत्ययाः (3+1) (4)
- तद्धिताः – मतुप्, ठक्, त्व, तल्
- स्त्रीप्रत्ययौ – टाप् , ङीप्
- वाच्यपरिवर्तनम् – केवलं लट्लकारे (कर्तृ-कर्म-क्रिया) (3)
- समयः – अङ्कानां स्थाने शब्देषु समयलेखनम् (4)
(सामान्य-सपाद-सार्ध-पादोन)
- अव्ययपदानि (3)
उच्चैः, च, श्वः, ह्यः , अद्य, अत्र-तत्र, यत्र-कुत्र, इदानीम्, (अधुना, सम्प्रति, साम्प्रतम्)
यदा, तदा, कदा, सहसा, वृथा, शनैः, अपि, कुतः, इतस्ततः, यदि-तर्हि, यावत्-तावत्
- अशुद्धि-संशोधनम् (वचन-लिङ्ग-पुरुष-लकार-विभक्तिदृष्टया संशोधनम्) (3)
‘घ’ खण्डः
पठितावबोधनम्
(30 अङ्काः)
- गद्यांशम् अधिकृत्य अवबोधनात्मकं कार्यम् (5)
प्रश्नप्रकाराः – एकपदेन पूर्णवाक्येन च प्रश्नोत्तराणि
भाषिककार्यम् –
- वाक्ये कर्तृ – क्रियापदचयनम्
- विशेषण-विशेष्यचयनम्
- पर्याय-विलोमपदचयनम्
- पद्यांशम् अधिकृत्य अवबोधनात्मकं कार्यम् (5)
प्रश्नप्रकाराः – एकपदेन पूर्णवाक्येन च प्रश्नोत्तराणि
भाषिककार्यम् –
- वाक्ये कर्तृ-क्रियापदचयनम्
- विशेषण-विशेष्यचयनम्
- पर्याय-विलोमपदचयनम्
- नाट्यांशम् अधिकृत्य अवबोधनात्मकं कार्यम् (5)
प्रश्नप्रकाराः – एकपदेन पूर्णवाक्येन च प्रश्नोत्तराणि
भाषिककार्यम् –
- वाक्ये कर्तृ – क्रियापदचयनम्
- विशेषण-विशेष्यचयनम्
- पर्याय-विलोमपदचयनम्
- वाक्येषु रेखाङ्कितपदानि अधिकृत्य चतुर्णां प्रश्नानां निर्माणम् (4)
- श्लोकान्वयः/ एकस्य श्लोकस्य संस्कृतेन भावार्थलेखनम् (4)
- घटनाक्रमानुसारं कथालेखनम् (4)
- प्रसङ्गानुकूलम् अर्थलेखनम् (3)
(पाठान् आधृत्य लघूत्तरात्मकाः प्रश्नाः)
परीक्षायै निर्धारिताः पाठाः
| पाठसंख्या |
पाठनाम |
| प्रथमः पाठः |
शुचिपर्यावरणम् |
| द्वितीयः पाठः | बुद्धिर्बलवती सदा |
| चतुर्थः पाठः | शिशुलालनम् |
| पञ्चमः पाठः | जननी तुल्यवत्सला |
| षष्ठः पाठः | सुभाषितानि |
| सप्तमः पाठः | सौहार्दं प्रकृतेः शोभा |
| अष्टमः पाठः | विचित्रः साक्षी |
| नवमः पाठः | सूक्तयः |
| द्वादशः पाठः | अन्योक्तयः |
निर्धारित – पाठ्यपुस्तकानि –
- “शेमुषी’ पाठ्यपुस्तकम् भाग-2”, संशोधितसंस्करणम्
(प्रकाशनम् – रा.शै.अनु.प्र.परि. द्वारा)
- “अभ्यासवान् भव-द्वितीयो भागः” – व्याकरणपुस्तकम्
(प्रकाशनम् – रा.शै.अनु.प्र.परि. द्वारा)
- “व्याकरणवीथिः”– व्याकरणपुस्तकम्
(प्रकाशनम् – रा.शै.अनु.प्र.परि. द्वारा)
अवधेयम् –
* अनुप्रयुक्तव्याकरणस्य अंशानां चयनं यथासम्भवं ‘शेमुषी-द्वितीयो भागः इति’ पाठ्यपुस्तकात् करणीयम्। यदि ततः न सम्भवति तर्हि ‘अभ्यासवान् भव- द्वितीयो भागः’ इत्यस्मात् कर्तुं शक्यम्।